Lënia e duhanit

Dr. Arif Pini
Specialist i mjekësisë interne

|



Pirja e duhanit është një dukuri e përhapur gjerësisht dhe lloji i dytë i abuzimit të substancave psikoaktive (nikotina), menjëherë pas kafeinës. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, produkt i duhanit është një produkt që është bërë tërësisht ose pjesërisht nga duhani i paraparë për pirje, thithje dhe përtypje, ndërsa përdorues i duhanit është çdo përdorues i cilitdo produkti duhani.

Nikotina dhe alkaloidet e tjera të ngjashme ndikojnë në gjendjen psikoaktive dhe së bashku me katranin (mbetjet që përmbajnë rrëshirë dhe përbërës të tjerë shoqërues), kanë pasoja negative në shëndet. Këto pasoja përfshijnë kancerin e mushkërive, kancerin e fytit dhe gojës, sëmundjet e zemrës, goditjen në tru, emfizemën, bronkitin kronik dhe degjenerimin e lëkurës.

Studimet tregojnë se pirja e duhanit është përgjegjëse për rreth një të pestën e të gjitha vdekjeve nga sëmundjet e zemrës dhe se duhanpirësit kanë dy deri në katër herë rrezik më të lartë të sëmundjeve kardiovaskulare dhe rreth 70 përqind rrezik më të lartë të vdekjes nga sëmundjet kardiovaskulare, sesa joduhanpirësit. Studimet tregojnë gjithashtu se burrat pinë më shumë duhan kur janë të lodhur, ndërsa gratë pinë duhan në situata stresuese.

Nikotina, kimikati themelor psikoaktiv në duhan dhe si rrjedhojë edhe në cigare, krijon varësi psikologjike, por jo fiziologjike, ndaj ndërprerja e pirjes së duhanit nuk çon në sindromën e tërheqjes somatike, që shkaktohet nga ilaçet ose alkooli. Sipas statistikave, çdo cigare e pirë zvogëlon jetëgjatësinë e një duhanpirësi me 11 minuta. Pothuajse gjysma e duhanpirësve vdesin nga sëmundjet që vijnë nga cigaret dhe humbin mesatarisht 14 vite jetë. Tek foshnjat e shtatzënave duhanpirëse, shfaqen keqformime kongjenitale, si dhe paaftësi mendore dhe fizike.

Tymi i cigares gjithashtu është dëshmuar të jetë i dëmshëm për duhanpirësit pasivë. Tymi që thithin duhanpirësit brenda përmban më shumë substanca kancerogjene sesa tymi që nxjerrin dhe përmban grimca më të vogla, të cilat përthithen më lehtë në qelizat e trupit. Tymi pasiv mund të shkaktojë kancer të mushkërive tek joduhanpirësit, si dhe sëmundje të zemrës tek të rriturit. Fëmijët e ekspozuar ndaj tymit të dorës së dytë mund të kenë infeksione të papritura të veshit dhe rrugëve të frymëmarrjes, si dhe sulme të astmës.

Studimet shkencore kanë treguar se çdo ekspozim ndaj tymit të duhanit është i rrezikshëm. Studimet e reja kanë treguar gjithashtu se tymi i dorës së tretë, të cilin duhanpirësit pasivë ua kalojnë palëve të treta, rrit gjasat e zhvillimit të sëmundjeve të mushkërive.

Përbërësit toksikë në tymin e cigares

Tymi i cigares thithet në mushkëri dhe udhëton nëpër trup, duke shkaktuar dëme në më shumë mënyra, duke përfshirë:

- Nikotina arrin në tru pas 7 deri 10 sekondash pasi të thithet tymi. Nikotina gjendet në çdo pjesë të trupit të duhanpirësit, përfshirë qumështin e gjirit. Ajo krijon po aq varësi sa heroina.

- Monoksidi i karbonit, i cili është i pranishëm në tymin e cigares, lidhet me hemoglobinën në qelizat e kuqe të gjakut, duke i parandaluar ato që të bartin të gjithë oksigjenin që e kanë normalisht. Kjo mund të çojë në simptoma të helmimit nga monoksidi i karbonit.

-Agjentët e kancerit (kancerogjenët) në tymin e duhanit dëmtojnë gjenet e rëndësishme që kontrollojnë rritjen e qelizave, duke bërë që ato të rriten jonormalisht ose të riprodhohen shumë shpejt. Deri më sot janë identifikuar më shumë se 70 kimikate të tilla në tymin e cigareve që shkaktojnë kancer.

- Pirja e duhanit ndikon në funksionimin e sistemit imunitar, duke shkaktuar stres oksidativ. Kjo, nga ana tjetër, shkakton mutacion të ADN-së, duke krijuar bazën për kancer dhe sëmundje të zemrës. Stresi oksidativ gjithashtu mendohet të marrë pjesë në procesin e plakjes dhe duhanpirësit kanë më pak antioksidantë në gjak sesa joduhanpirësit. Pirja e duhanit shoqërohet me nivele më të larta të inflamacionit kronik, një tjetër proces i dëmshëm që mund të rezultojë në stres oksidativ. Antioksidantët janë një mënyrë e natyrshme për të luftuar dëmet që shkakton stresi oksidativ në qelizat e trupit.

- Tymi i cigares përmban metale të rënda radioaktive të cilat "ngjiten" në katranin që mblidhet në mushkëritë e duhanpirësve. Me kalimin e kohës, kjo ndërtohet më tej dhe besohet të jetë një nga faktorët e rrezikut për kancerin e mushkërive tek duhanpirësit.

Si ndikon tymi i cigares në organizmin e njeriut

Tymi i cigares ka një efekt të fortë në bronke (mushkëri), edhe atë me kollë, kollitje të zgjatur dhe kollë të errët - veçanërisht në mëngjes.

• Në mushkëri: rritja e numrit të cigareve të pira, rrit rrezikun e kancerit të mushkërive. Nëse pini 20 cigare në ditë për 20 vjet, gjasat për t’u prekur nga kanceri i mushkërive është 1:14 ose 1:10 tek ata që pinë 30 cigare në ditë për 20 vjet (tymi i cigares liron benzopiren, nitrosaminë dhe kancerogjenë të tjerë).


• Në traktin e sipërm të frymëmarrjes: ekziston një rrezik i rritur i kancerit të buzëve, gjuhës, gojës, fytit dhe ezofagut, për shkak të pranisë së substancave që përmbahen në katran.


• Në zemër dhe qarkullimin e gjakut: njerëzit që pinë më shumë se 20 cigare në ditë për 20 vjet kanë 3 herë më shumë gjasa të pësojnë sulm në zemër.


• Në tru: ekziston rreziku i helmimit kronik (afatgjatë) nga monoksidi i karbonit, duke prekur të gjitha funksionet e trurit, veçanërisht fuqinë e vëzhgimit, e cila është veçanërisht e rëndësishme për duhanpirësit. Gjithashtu, për shkak të ndryshimeve në enët e gjakut të trurit, mund të vijë deri te goditja në tru.


• Në gjymtyrë, sidomos në këmbë: ngushtimi i enëve të gjakut çon në dhimbje të forta, sidomos në këmbë, ndërsa në raste të rënda çon në bllokimin e enëve të gjakut dhe vdekjen e indeve.


• Në organet e tjera: kanceri i stomakut, ezofagut, pankreasit, veshkave dhe fshikëzës është shumë më i zakonshëm tek duhanpirësit sesa tek joduhanpirësit.


• Në lëkurë: lëkura plaket më shpejt dhe rrudhat shfaqen më herët tek duhanpirësit. Lëkura e verdhë në të hirtë është një pasqyrim i veprimit të nikotinës në enët e gjakut të lëkurës.


• Në jetën seksuale: tymi i cigares së thithur është shkaku më i zakonshëm i infertilitetit tek burrat, si dhe i impotencës.


• Në shtatzëni: dëmtime të mëdha të fetusit për shkak të pirjes së duhanit nga nënat në ditët e para të shtatzënisë (duhanpirja pasive e detyruar e të palindurit, gjatë helmimit kronik nga monoksidi i karbonit). Foshnja lind me një peshë të zvogëluar të trupit (për 300-500 g), dhe zhvillimi psikik i fëmijës ngadalësohet.


• Në cilësinë e jetës: efektet anësore të pirjes së duhanit shfaqen në moshën e mesme të jetës dhe mund të ndikojnë në cilësinë dhe kënaqësinë në jetë, përmes dëmtimit të qarkullimit të gjakut, nevojës për ajër, shfaqjes së angina pectoris e të tjera. Të gjitha këto çrregullime mund të ndodhin për një periudhë të gjatë kohore (pas 1-2 dekadash).

Lënia e duhanit

Në ditët e sotme, përhapja e informacionit në lidhje me dëmet që sjell pirja e duhanit është aq e madhe sa që në fakt nuk ka asnjë person që nuk e di se pirja e duhanit është e dëmshme për shëndetin.  Disa njerëz qëndrojnë larg këtij vesi, por shpesh njerëzit anashkalojnë faktin se duhani mund të jetë vdekjeprurës dhe vazhdojnë ta pinë. Nga ana tjetër, sot gjithnjë e më shumë duhanpirës po përpiqen ta lënë duhanin. Një pjesë e tyre për shkak të financave, kurse një pjesë sepse duan të mbrojnë veten dhe shëndetin e të afërmve të tyre. Heqja dorë është e vështirë, por jo e pamundur. Miliona njerëz në të gjithë botën heqin dorë nga kjo shprehi e dëmshme çdo vit. Nevojitet motivim dhe vullnet i fortë dhe të kërkohet ndihmë mjekësore.

Varësia nga duhani është një sëmundje kronike, e fituar sidomos gjatë adoleshencës. Lënia e suksesshme e duhanit është një kombinim i edukimit terapeutik, terapisë së sjelljes dhe farmakoterapisë.  Gjasat e suksesit varen nga gatishmëria dhe motivimi i përdoruesit të duhanit për të hequr dorë, shkalla e varësisë ndaj nikotinës, mosha, sëmundjet shoqëruese dhe shumë faktorë të tjerë personalë. Disa duhanpirës e lënë duhanin pa asnjë ndihmë, kështu që nuk kanë nevojë për ndihmë.  Por është fakt se shumë duhanpirës kanë nevojë për ndihmën e duhur.

Varësia nga duhani mbart rrezik të lartë të rikthimit pas ndërprerjes së përdorimit të tij. Te gjysma e duhanpirësve që e lënë duhanin, rikthimi ndodh që në vitin e parë. Përqindja e rikthimit është më e lartë në javët e para pas ndërprerjes, kështu që në praktikën klinike rekomandohet një ndjekje afatgjatë, për një periudhë prej të paktën gjashtë muajsh dhe mundësisht 12 muajsh, në mënyrë që të vërtetohet abstenimi dhe të mbulohet periudha e rrezikut më të lartë të rikthimit.

Edhe pas abstinencës disavjeçare, rreziku i rikthimit është ende i lartë.  Faktori kryesor i rikthimit është kriza e cigareve, e cila është e vështirë të kontrollohet dhe duhet të trajtohet me këshillim të përparuar dhe/ose farmakoterapi. Në tejkalimin e krizës së cigareve, trajtimi standard mund të plotësohet me preparate të caktuara të terapisë së zëvendësimit të nikotinës, veçanërisht në gjendje akute, por duhen studime të reja vlerësimi dhe metoda të reja efektive për trajtimin e krizës së cigareve.

Këshillat e qarta, por koncize për ndërprerjen e pirjes së duhanit, të ofruara nga cilido ofrues i kujdesit shëndetësor, rrit ndjeshëm motivimin e pacientit për të lënë duhanin dhe shkallën e abstinencës.  Analiza e kohëzgjatjes së kontaktit midis mjekut dhe pacientit tregon se konsulta minimale (3-5 minuta) e ofruar nga disa mjekë, rrit abstenimin afatgjatë nga pirja e duhanit.  Ekzistojnë disa prova që tregojnë se është më efektive që çdo duhanpirësi t'i ofrohet ndihmë për ndërprerjen e pirjes së duhanit, pavarësisht nga gatishmëria e tij për të lënë duhanin, sesa t'i ofrohen këshilla shëndetësore në lidhje me shëndetin, në kushtet të përpjekjeve në rritje nga ana e pacientit për të lënë duhanin.

Konsultimi minimal të ketë ndikim të rëndësishëm në shëndetin publik, për shkak të numrit të madh të duhanpirësve që konsultohen me mjekë çdo vit. Të gjithë punonjësit shëndetësorë, pra mjekët e përgjithshëm, mjekët e familjes, mjekët e punës, specialistët, kirurgët, infermierët, mamitë dhe dentistët duhet të ofrojnë konsultë minimale për njerëzit që përdorin duhan. Stomatologët dhe teknikët e dhëmbëve mund të jenë efektivë në vlerësimin e gjendjes dhe këshillimin e duhanpirësve që të lënë duhanin.

Lënia e suksesshme e duhanit është një kombinim i edukimit terapeutik, terapisë së sjelljes dhe farmakoterapisë. Terapitë e zëvendësimit të nikotinës janë të disponueshme në formën e preparateve transdermale, preparateve për përdorim oral (çamçakëz, pastile, tableta nëngjuhësore, inhalatorë), kurse në disa vende në formën e sprejit të hundës. Kohët e fundit doza është e rregullueshme, kështu që rrallëherë përdoret doza fikse.

Për lexim të hollësishëm të këtij teksti, shihni f.28-29 të botimit elektronik të revistës BETTY (GUSHT 2021).