Hekuri si mineral i domosdoshëm në organizmin e njeriut

Spec. Dr. Nikolina Grozdanovska
Specialiste e biokemisë mjekësore
dhe e mjekësisë labaratorike

|



Hekuri është një element thelbësor për trupin e njeriut sepse merr pjesë në një gamë të gjerë procesesh metabolike, përfshirë transportin e oksigjenit, sintezën e acidit deoksiribonukleik (ADN) dhe transportin e elektroneve. Sidoqoftë, duke qenë se hekuri mund të formojë radikale të lira, përqendrimi i tij në indet e trupit duhet të rregullohet rreptësisht, ngase në sasi të tepërt, mund të çojë në dëmtime të indeve. Çrregullimet e metabolizmit të hekurit janë ndër sëmundjet më të zakonshme tek njerëzit dhe përfshijnë një gamë të gjerë sëmundjesh me një larmi manifestimesh klinike, duke filluar nga anemia te mbingarkesa e hekurit dhe në fund, te sëmundjet neurodegjenerative.

Në trupin e njeriut, hekuri ekziston kryesisht në forma komplekse të lidhura me proteina (hemoproteina), të tilla si komponimet heme (hemoglobina ose mioglobina), enzimat heme ose komponimet joheme (flavin-enzimat e hekurit, transferrina dhe ferritina). Trupi ka nevojë për hekur për të sintetizuar proteinat, për të transportuar oksigjenin, veçanërisht hemoglobinën dhe mioglobinën dhe për të formuar enzimat heme dhe enzimat e tjera që përmbajnë hekur, të përfshira në transferimin e elektroneve dhe proceset e zvogëlimit të oksidimit. Hemoglobina është një proteinë në qelizat e kuqe të gjakut, përgjegjëse për bartjen e oksigjenit në indet e mushkërive. Mioglobina është një proteinë që gjendet në muskuj dhe përdoret për magazinimin e oksigjenit.

Shumë enzima kërkojnë hekurin si faktor të përbashkët në funksionet e tyre. Ndër më të rëndësishmet prej tyre janë enzimat e përfshira në fosforilimin oksidativ - rruga metabolike që shndërron lëndët ushqyese në energji. Enzimat e citokromit lidhin hekurin heme, ndërsa disa komplekse proteinike në procesin e fosforilimit oksidativ kanë qendra të sulfurit të hekurit që janë kyçe për funksionin e tyre.

Hekuri në ushqim ruhet në një kompleks proteinik të quajtur ferritinë. Ferritina formon një kapsulë rreth atomeve të lidhura të hekurit. Secili kompleks lidh 2000 deri në 45000 atome hekuri. Një proteinë tjetër, transferrina, e cila prodhohet në mëlçi, bart hekurin në qarkullimin e gjakut në vendndodhje të tjera të magazinimit. Vendet kryesore të magazinimit të hekurit në trup janë mëlçia, muskujt skeletor dhe qelizat retikuloendoteliale. Nëse kapaciteti i magazinimit të këtyre qelizave tejkalohet, hekuri depozitohet pranë komplekseve të hekurit të ferritinës në qeliza. Këto depozita quhen hemosiderinë. Hekuri në hemosiderinë nuk është i disponueshëm për qelizën. Depozitat e hemosiderinës mund të gjenden në trup pas gjakderdhjes.

Homeostaza e hekurit kërkon acid askorbik (vitaminë C), i cili stimulon përthithjen e hekurit nga ushqimi dhe ndihmon në transferimin e hekurit të lidhur në transferrinën plazmatike. Acidi askorbik stimulon gjithashtu sintezën e ferritinës, duke penguar ndërkohë degradimin e ferritinës dhe rrjedhën e hekurit jashtë qelizës.

Hekuri dietik vjen në dy forma: heme dhe joheme. Burimet kryesore të hekurit heme janë hemoglobina dhe mioglobina nga konsumi i mishit, shpendëve dhe peshkut, ndërsa hekuri joheme merret nga drithërat, bishtajoret, pemët dhe perimet.

NEVOJAT DITORE TË HEKURIT

Tek foshnjat, nevoja për hekur plotësohet nga sasia e vogël e hekurit që gjendet në qumështin e gjirit. Nevoja për hekur rritet ndjeshëm 4-6 muaj pas lindjes, ndërsa gjatë pjesës së mbetur të vitit të parë, është rreth 0.7-0.9 mg në ditë. Midis moshës 1 dhe 6 vjeç, përmbajtja e hekurit në trup dyfishohet përsëri. Nevojat për hekur janë gjithashtu shumë të larta tek adoleshentët, veçanërisht gjatë periudhës së rritjes. Vajzat kanë zakonisht rritje të shpejtë para menstruacioneve, por rritja nuk është e përfunduar në atë kohë. Djemtë kanë një rritje të ndjeshme të masës dhe përqendrimit të hemoglobinës gjatë pubertetit. Në këtë fazë, kërkesat për hekur rriten mbi nevojat mesatare të hekurit të grave me menstruacione. Një i rritur mesatar ruan rreth 1-3 g hekur në trupin e tij ose të saj. Rreth 1 mg hekur humbet çdo ditë nga rënia e qelizave nga lëkura dhe mukozat, përfshirë mbulesën e traktit gastrointestinal. Menstruacionet rrisin humbjen mesatare ditore të hekurit në rreth 2 mg në ditë tek gratë para menopauzës. Shtimi i peshës gjatë rritjes në foshnjëri dhe fëmijëri, rrit përkohësisht kërkesat për hekur.

PASOJAT E MUNGESËS SË HEKURIT

Anemia nga mungesa e hekurit është lloj i zakonshëm i anemisë, një çrregullim në të cilin gjaku nuk ka aq sa duhet qeliza të kuqe të shëndetshme të gjakut. Qelizat e kuqe të gjakut bartin oksigjenin tek indet e trupit. Siç mund të nënkuptohet nga vetë emri, anemia nga mungesa e hekurit është për shkak të hekurit të pamjaftueshëm. Pa hekur të mjaftueshëm, trupi juaj nuk mund të prodhojë mjaftueshëm qeliza të kuqe të gjakut për të transportuar oksigjen (hemoglobinë). Si rezultat, anemia nga mungesa e hekurit mund të shkaktojë lodhje dhe gulçim. Anemia nga mungesa e hekurit mund të korrigjohet më së shpeshti me shtesa hekuri. Ndonjëherë nevojiten teste ose trajtime shtesë, veçanërisht nëse mjeku juaj dyshon se keni gjakderdhje të brendshme.

Simptomat

Në fillim, anemia nga mungesa e hekurit mund të jetë aq e lehtë sa të mos vihet re. Por ndërsa trupi bëhet më i mangët në hekur dhe anemia përkeqësohet, shenjat dhe simptomat intensifikohen. Shenjat dhe simptomat e anemisë nga mungesa e hekurit mund të përfshijnë lodhje të tepërt, dobësi, lëkurë të zbehtë, dhimbje gjoksi, rrahje të shpejta të zemrës ose gulçim, dhimbje koke, marrje mendsh, duar dhe këmbë të ftohta, inflamacion ose dhimbje të gjuhës, thonj të brishtë, dëshirë të pazakontë për lëndë joushqyese, të tilla si akulli, trualli ose niseshteja, oreks të dobët, veçanërisht tek foshnjat dhe fëmijët me anemi nga mungesa e hekurit.

Nëse ju ose fëmija juaj zhvilloni shenja dhe simptoma që sugjerojnë anemi nga mungesa e hekurit, vizitoni mjekun tuaj. Anemia nga mungesa e hekurit nuk është diçka që mund të vetëdiagnostikohet ose vetëtrajtohet. Prandaj, vizitoni mjekun tuaj për diagnozë, në vend që të merrni shtesa hekuri sipas kokës suaj. Mbingarkesa e trupit me hekur mund të jetë e rrezikshme, sepse grumbullimi i tepërt i hekurit mund të dëmtojë mëlçinë dhe të shkaktojë komplikime të tjera.

Shkaqet e anemisë nga mungesa e hekurit

• Mungesa e hekurit në dietën tuaj. Trupi juaj merr rregullisht hekur nga ushqimi që hani. Nëse konsumoni shumë pak hekur, me kalimin e kohës trupi mund të ketë mungesë hekuri. Shembujt të ushqimeve të pasura me hekur janë mishi, vezët, perimet me gjethe jeshile dhe ushqimet e pasuruara me hekur. Për rritjen dhe zhvillimin e duhur, foshnjat dhe fëmijët kanë nevojë për hekur në ushqim.


• Pamundësia për të përthithur hekurin. Hekuri nga ushqimi përthithet në qarkullimin e gjakut në zorrën e hollë. Një çrregullim i zorrëve, siç është sëmundja celiake, e cila ndikon në aftësinë e zorrëve për të përthithur lëndët ushqyese nga ushqimi i gatuar, mund të çojë në anemi nga mungesa e hekurit. Nëse një pjesë e zorrës së hollë anashkalohet ose hiqet kirurgjikisht, kjo mund të ndikojë në aftësinë e përthithjes së hekurit dhe lëndëve të tjera ushqyese.


• Humbja e gjakut. Gjaku përmban hekur në qelizat e kuqe të gjakut. Domethënë, nëse humbni gjak, ju humbni pak hekur. Gratë me cikle të rënda menstruale, janë në rrezik më të madh të anemisë nga mungesa e hekurit, sepse humbin gjak gjatë menstruacioneve. Humbja e ngadaltë dhe kronike e gjakut në trup, si p.sh. nga ulcera e stomakut, hernia hiatale, polipet e zorrës së trashë ose kanceri i zorrës së trashë, mund të shkaktojë anemi nga mungesa e hekurit. Gjakderdhja gastrointestinale mund të shfaqet si rezultat i përdorimit të rregullt të disa ilaçeve kundër dhimbjes, pa udhëzim mjeku, veçanërisht aspirinës.


• Shtatzënia. Pa shtesa hekuri, shumë gra shtatzëna përballen me aneminë nga mungesa e hekurit, sepse rezervat e hekurit duhet të përdoren për vetë vëllimin rritur të gjakut të tyre, si dhe të shërbejnë si burim i hemoglobinës për fetusin në rritje.

Parandalimi

1. Rreziku i anemisë nga mungesa e hekurit mund të zvogëlohet duke ngrënë ushqime të pasura me hekur, si mishi i kuq dhe mishi i shpendëve, frutat e detit, fasulet, perimet me gjethe jeshile të errët (si spinaqi) dhe frutat e thata (të tilla si rrushi dhe kajsitë e thata), drithërat e pasuruara me hekur, buka dhe makaronat, bizelet etj. Trupi juaj përthith më shumë hekur nga mishi, sesa nga burime të tjera. Nëse vendosni të mos hani mish, mund t'ju duhet të rritni marrjen e ushqimeve të pasura me hekur në bazë bimore, për të përthithur të njëjtën sasi hekuri si dikush që ha mish.


2. Zgjidhni ushqime që përmbajnë vitaminë C për të përmirësuar përthithjen e hekurit. Mund të përmirësoni përthithjen e hekurit nga trupi juaj duke pirë lëng agrumesh ose duke ngrënë ushqime të tjera të pasura me vitaminë C, në të njëjtën kohë me ushqimet që kanë përmbajtje të lartë të hekurit. Vitamina C në lëngjet e agrumeve, si lëngu i portokallit, ndihmon trupin tuaj të përthithë më mirë hekurin në dietë. Vitamina C gjendet gjithashtu në brokoli, grejpfrut, kivi, perime me gjethe, pjepër, portokall, speca, luleshtrydhe, mandarina dhe domate.

Parandalimi i anemisë nga mungesa e hekurit tek foshnjat

Për të parandaluar aneminë nga mungesa e hekurit, në vitin e parë ushqeni fëmijën tuaj me qumësht gjiri ose formulë të pasuruar me hekur. Qumështi i lopës nuk është një burim i mirë hekuri për foshnjat dhe nuk rekomandohet për foshnjat nën 1 vjeç. Pas moshës 6 muajsh, filloni ta ushqeni foshnjën me drithëra të pasuruara me hekur ose pure mishi të paktën dy herë në ditë, për të rritur marrjen e hekurit. Pas vitit të parë, sigurohuni që fëmijët të mos pinë më shumë se 500 mililitra qumësht në ditë. Nëse pinë shumë qumësht shumë shpesh, qumështi do t’ua zë vendin ushqimeve të tjera, siç janë ushqimet e pasura me hekur.

DIAGNOSTIKIMI

Për të diagnostikuar aneminë nga mungesa e hekurit, mjeku juaj mund të kryejë teste për:

• Madhësinë dhe ngjyrën e qelizave të kuqe të gjakut. Në aneminë nga mungesa e hekurit, qelizat e kuqe të gjakut janë më të vogla dhe me ngjyrë më të zbehtë se normalisht.


• Kjo është përqindja e vëllimit të gjakut e përbërë nga qelizat e kuqe të gjakut. Nivelet normale janë përgjithësisht midis 35.5 dhe 44.9 përqind për gratë e rritura dhe 38.3 deri në 48.6 përqind për burrat e rritur. Këto vlera mund të ndryshojnë në varësi të moshës suaj.


• Nivelet më të ulëta se normale të hemoglobinës tregojnë anemi.


• Kjo proteinë ndihmon në ruajtjen e hekurit në trupin tuaj, ndërsa nivelet e ulëta të ferritinës zakonisht tregojnë nivele të ulëta të hekurit të magazinuar.

Nëse testet e gjakut tregojnë anemi nga mungesa e hekurit, mjeku juaj mund të urdhërojë teste shtesë për të identifikuar shkakun themelor.

TERAPIA

Për trajtimin e anemisë nga mungesa e hekurit, mjeku juaj mund të rekomandojë marrjen e shtesave të hekurit. Mjeku juaj gjithashtu do të trajtojë shkakun themelor të mungesës së hekurit, nëse është e nevojshme. Mjeku juaj mund të rekomandojë pilula pa recetë për të plotësuar rezervat e hekurit në trupin tuaj. Mjeku do të përcaktojë dozën e duhur për ju. Hekuri është gjithashtu në dispozicion në formë të lëngshme për foshnjat dhe fëmijët. Për të përmirësuar aftësitë e trupit tuaj për të përthithur hekurin në tableta, rekomandohet:

• të merrni tabletat në bark të zbrazët. Nëse është e mundur, merrni tabletat e hekurit në bark të zbrazët. Sidoqoftë, meqenëse tabletat e hekurit mund të shqetësojnë stomakun tuaj, mund t'ju duhet të merrni tabletat e hekurit së bashku me vaktet.


• Mos merrni hekur me antacide. Ilaçet që lehtësojnë menjëherë simptomat e urthit mund të pengojnë përthithjen e hekurit. Merrni hekur dy orë para ose katër orë pas marrjes së antacideve.


• Merrni tableta hekuri me vitaminë C. Vitamina C përmirëson përthithjen e hekurit. Mjeku juaj mund të rekomandojë marrjen e tabletave të hekurit me një gotë lëng portokalli ose shtesë të vitaminës C.

Shtesat e hekurit mund të shkaktojnë kapsllëk, kështu që mjeku mund t'ju rekomandojë edhe një zbutës të jashtëqitjes. Hekuri mund t’i kthejë jashtëqitjet tuaja në të zeza, i cili është një efekt anësor i padëmshëm. Mungesa e hekurit nuk mund të korrigjohet brenda natës. Mund t'ju duhet të merrni shtesa hekuri disa muaj ose më gjatë për të plotësuar rezervat e hekurit në organizëm. Në përgjithësi, do të filloni të ndiheni më mirë pas një jave trajtimi. Pyeteni mjekun se kur duhet të testoni përsëri nivelet e hekurit në gjak.

Për lexim të hollësishëm të këtij teksti, shihni f.24-26 të botimit elektronik të revistës BETTY (GUSHT 2021).