„Брнаут-синдромот, или синдром на исцрпеност, не е обичен замор туку состојба на физичко, емоционално и ментално исцрпување предизвикано од долготраен стрес, најчесто поврзан со работа или постојан притисок за постигнување. Брнаутот не доаѓа одеднаш. Тој се акумулира тивко, ден по ден, сè додека телото и умот не кажат „доста е“.
Што е всушност брнаут?
Брнаут (синдром на професионално согорување) е признат од Светската здравствена организација како работно поврзано нарушување, не е психијатриска дијагноза, но со реални здравствени последици.
Главните симптоми се:
Постојан физички и ментален замор
Недостиг на мотивација и чувство дека „ништо нема смисла“
Цинизам кон работата и колегите
Намалена продуктивност и концентрација
Нарушен сон и чести главоболки
Емоционална рамнодушност, раздразливост, па дури и плач без причина
Колку е чест брнаутот?
Според Светската здравствена организација (WHO), повеќе од 77% од сите вработени барем еднаш доживеале симптоми на исцрпеност поврзана со работата.
Европската агенција за безбедност и здравје при работа проценува дека секој четврти работник во Европа страда од значаен стрес на работното место.
Во една глобална студија на Gallup (2023), 44 % од работниците изјавиле дека се чувствуваат „постојано исцрпени“ или „близу до согорување“.
Кај здравствените работници бројките се особено алармантни – дури 60 % од лекарите и медицинските сестри во некои земји пријавиле симптоми на брнаут по пандемијата.
Овие податоци не се само статистика. Тие се огледало на реалноста во која живееме – свет каде продуктивноста често ја заменува благосостојбата.
Брнаут се јавува кај луѓето кои имаат умствена или физичка работа, но и кај домаќинки, деца и тинејџери.
Во професии каде што се бара висока емоционална ангажираност (на пр. здравствени работници, психолози, наставници) се јавуваат повисоки ризици од исцрпеност.
Истражувањето покажува дека кај такви работници често се бележи корелација помеѓу исцрпеност и симптоми на анксиозност и депресија.
Кај оние што работат физичка работа, исцрпеноста не е само поради прекумерна физичка активност, долги работни часови, неповолни услови за работа туку хроничен стрес и заморот треба да се разгледат во контекст на брнаут.
Иако синдромот на исцрпеност често се поврзува само со платена работа, важно е да се препознае и кај лица кои имаат обврски во домаќинството и грижа за семејството. Менталниот товар од домашните обврски („mental load“) и организирањето на секојдневието (грижа за деца, синџир на активности, координација, емоционална работа) значително придонесува кон хроничен стрес.
Во едно истражување се покажа дека емоционалниот и когнитивниот товар поврзан со домаќинството е поголем кај жени, што значи поголем ризик од исцрпеност.
Од аспект на матичен лекар: кога пациентката ми зборува за „секојдневниот хаос“, недостиг на време за себе, спиење кое не е квалитетно, губење интерес за сопствени активности — можеме да ја третираме таа состојба не само како стрес, туку како можен брнаут-синдром.
Брнаут кај децата и тинејџерите е сè почесто појава, особено во услови на интензивен училиштен притисок, високи очекувања и недостиг на одмор. Тој се манифестира со замор, губење интерес, апатија, раздразливост, чести главоболки и намалена концентрација. Причините најчесто се преоптоварен распоред, премногу домашни задачи, дополнителни активности и недостиг на поддршка и време за игра. Истражувањата покажуваат дека секое четврто дете во Европа пријавува знаци на стрес поврзан со училиште, а кај девојчињата и „перфекционистичките“ ученици ризикот е уште поголем. Како матичен лекар, советувам родителите да обрнат внимание на рамнотежата меѓу учење и одмор, да разговараат отворено со децата и да не го занемаруваат менталното здравје – затоа што детето што „нема волја“ можеби не е мрзеливо, туку преоптоварено.
Зошто е важно да ги земеме предвид сите овие групи?
Ако се фокусираме само на платената работа, ризикуваме да попуштиме многу случаи на брнаут кај лица кои не се „стандардно работно активни“
Превенцијата и раната интервенција се клучни: ако препознаете дека сте подолго време во состојба на замор, раздразливост, губење интерес, намалена продуктивност — без разлика дали тоа е на работа, во домаќинството или кај децата, вреди да се обрне внимание.
Причини и ризици
Брнаут не е резултат на „немање сила“ или „слаба психа“. Тоа е реакција на системски притисок, која често се јавува кај:
луѓе со висока одговорност и емпатија (лекари, наставници, менаџери, родители);
лица кои работат во токсично или хаотично работно опкружување;
перфекционисти и луѓе кои тешко поставуваат граници;
оние што немаат доволно време за одмор и сопствени потреби.
Хроничниот стрес ги исцрпува резервите на хормоните на адаптација (како кортизол), што доведува до нарушување на спиењето, намален имунитет и зголемен ризик од депресија, анксиозност и срцеви заболувања.
Како да го препознаете кај себе или кај блиските?
Неколку предупредувачки сигнали:
Работите кои порано ве радувале сега ви предизвикуваат стрес
Имате чувство дека не можете да се опуштите дури ни на одмор
Телото ви праќа сигнали – хронични болки, напнатост, замор, желудочни тегоби
Сè почесто се будите без енергија и со мислата „немам сила за денес“
Како да се справите со брнаут?
Лекувањето почнува со признавање на проблемот.
Тоа не е знак на слабост, напротив – тоа е прв чекор кон враќање на рамнотежата.
Ефективни стратегии се:
Промена на ритамот – редовни паузи, време без екрани и обврски.
Граници на работа – научете да кажете „не“ кога треба.
Физичка активност – докажано го намалува нивото на стрес хормони.
Поддршка од психотерапевт – разговорите помагаат да се идентификуваат стресорите и да се развијат стратегии за справување.
Промена во ставот кон работата – понекогаш не можеме да го смениме местото, но можеме да го смениме начинот на кој гледаме на него.
Порака од вашиот матичен лекар
Брнаутот не доаѓа затоа што не сте доволно силни – туку затоа што предолго сте биле силни.
Вашето тело и ум не ви се непријатели; тие само ви даваат сигнал дека е време за одмор и преиспитување. Не чекајте да се „скршите“ за да застанете. Телото секогаш предупредува – прашањето е дали ќе го слушнете на време.Запомнете: продуктивен човек не е оној што не се уморува, туку оној што знае кога да застане.
А како ваш матичен лекар, мојата порака е јасна – јас сум тука не само да ви препишам терапија – туку и да ве потсетам дека вие сте човек, не машина.
Пишува
Д-р Јасминка Заревска-Поповска, специјалист по семејна медицина
.svg){kind=icon}