Деца со аутизам

|

Проф. Д-р Гордана Станковска
ФАКУЛТЕТ ЗА МЕДИЦИНСКИ НАУКИ,
УНИВЕРЗИТЕТ ВО ТЕТОВО



Растројствата од аутистичниот спектар се манифестираат меѓу 2 и 3 година од животот, со почеста предиспозиција кај момчињата отколку кај девојчињата. Епидемиолошките студии одат во прилог на зголемување на бројот на деца со аутизам, така што преваленцата се движи меѓу 60-70 на 10.000 деца. Примарните карактеристики на аутизмот се разгледуваат во однос на способноста за комуникација, социјална интеракција, присуство на стереотипно однесување и активности. Се смета дека причината за негово настанување е од невробиолошка основа, односно специфичен неврохемиски процес на ниво на ЦНС.

• Социјални контакти (говор и комуникација)

Основната социјална интеракција за децата со аутизам претставува проблем. Отсуството на реакциите при изговарање на своето име, ретките контакти со поглед, одбивањето за учество во заеднички активности, отсуството на насочените гестови и говорната комуникација стануваат впечатливи во текот на раниот детски развој. Да се биде во близина на друг, да се минува времето со друг, разбирањето на погледите, емоциите, желбите и да се учествува во заемна интеракција со другите претставува задача која тешко се остварува. Не знаат како да комуницираат со другите, да играат, да склопуваат пријателство. Не имитираат, не учествуваат во групните игри, не ги употребуваат играчките креативно.

Говорот може да биде сиромашен или делумно развиен, може да го употребуваат за изразување на потребите или постојано повторуваат исти зборови. За себе зборуваат во трето лице, многу тешко ги изразуваат своите желби и наредби, не гестикулираат.

• Учење и размислување

Децата со аутизам имаат проблем со апстрактното мислење, креативноста, имагинацијата, разликување на замисленото од  реалното. Полесно учат и ги памтат информациите кои се прикажани на слика кога имаат визуелна претстава за сè што слушаат и читаат. Вниманието целосно го насочуваат кон одреден објект или негов дел, пројавуваат интерес за теми кои се поврзани со симболи.

• Однесување

Децата со аутизам често покажуваат нефлексибилност во однесувањето и активностите. Имаат необичен начин на играње, приврзаност кон одредени предмети, необична положба на телото, начин на одење (на пр., одење на прсти), повторување исти работи или движење, плескање, лулање. Емоционалните реакции се сиромашни, ограничени при искажување  фрустрација или радост во одредени, за детето важни ситуации, често се јавуваат реакции на вознемиреност и самоповредување.

• Сензорна перцепција

Многу често се јавува хиперсензитивност на едно или повеќе сетила – на звук, мирис, допир, боја, облик. На сензорните дразби реагираат на необичен начин, моторни маниризми со рацете или прстите кои се повторуваат или се стереотипни. Имаат потешкотии при промена на распоредот во домот или средината (се вознемируваат ако го смениме местото на играчките, ако се случи нешто неочекувано, ако одат по друг пат отколку обично).

Поддршка и препораки во однос на развојните, рехабилитациските и едукативните потреби

Децата со аутизам најдобро напредуваат  во средина која е добро позната и структурирана, која нуди соодветна индивидуална програма и со јасни дефинирани цели, а кои може да се модифицираат во зависност од способностите и потребите на детето. Затоа треба да се понудат сите можности за унапредување на нивните социјални, когнитивни и говорни способности, како и учењето на вештините на секојдневниот живот и усвојување на рутините.

При работата со децата со аутизам доминира визуелниот приод, комуникацијата со помош на симболи, структурирано подучување, модифицирање на однесувањето со вклучување повеќе стручни лица.

Најчести методи и техники кои се употребуваат се следниве:

• Систем на комуникација преку разменување  слики (Picture Exchange Communication System – PECS) е специјално дизајниран за деца кои имаат проблем во развојот на говорот. Се состои од систем на комуникациски слики, па детето кога нешто сака ја дава  сликата  на својот  „соговорник“ (родител, терапевт, другарче) и со тоа постепено започнува да формира зборови, реченици и да ги искажува своите потреби.

Самата метода на PECS се состои од шест фази кои на детето му овозможуваат да:

•  научи само да го користи системот,


• активно да пронајде партнер за комуникација (личност на која ќе ја покаже сликата или симболот како барање),


• започнува да ги разликува симболите или сликите,


• започнува да составува едноставни реченици во смисла на барање или коментар.

Вообичаена материјална основа на овој состав претставуваат картички со слики или симболи кои детето ги прицврстува на  т.н. PECS плоча.

• Физичка размена – целта е детето да го одбере саканиот предмет, да ја земе неговата слика во раце, да му ја даде на терапевтот и да му ја стави во рака. Потоа овој најсакан предмет се крие, а се продолжува со одредување други предмети кои детето ги посакува, па се доаѓа до тие што не му се во центарот на неговото внимание. Се продолжува со вежбањето сè додека детето не ја запамети сликата, карактеристично е дека при ова нема вербална комуникација.


• Развивање самостојност – целта е детето само да пријде на комуникациската плоча, да ја земе сликата од саканиот предмет и му ја дава на терапевтот. И тука нема вербална комуникација меѓу терапевтот и детето. Постепено бројот на сликите се зголемува, детето станува посамостојно и не зависи толку од терапевтот.


• Разликување слики – целта е детето само да го побара предметот кога ќе застане пред комуникациската плоча, да ја одбере сликата и да му ја даде на терапевтот. На ваков начин го следиме напредокот на детето. Колку повеќе предмети знае, толку е поголем бројот на сликите кои самото ги зема и му ги дава на соговорникот.


• Структура на реченица – целта е детето да започне да ги разликува предметите од сликата со употреба на реченица, која, исто така, е напишана со слика/симбол и да му ги даде двете на терапевтот. На пр., ако пишува „јас сакам“, терапевтот вели „јас сакам бонбона“ и детето треба со прст да ја покаже сликата со бонбона. Кога детето ќе започне да зборува, терапевтот ја кажува реченицата „јас сакам“ и чекаме дететето да ја доврши реченицата со именување на саканиот предмет од сликата.


• Одговор на прашањето „Што сакаш?“ – целта е детето само спонтано да започне да ги бара различните предмети и да одговори на горепоставеното прашање. Сега секој точен одговор се наградува со допир, насмевка или со одредена играчка.


• Спонтано одговарање – целта е детето да започне да одговара на поставените прашања „Што сакаш?“, „Што имаш?“, „Што гледаш?“ и сл. Детето продолжуваме да го наградуваме за секој точен одговор. Постепено сега веќе поставуваме нови прашања, може да коментираме изрази како „Охо“ или „О, погледни“, па на таков начин го стимулираме детето повеќе да зборува. Во крајната фаза детето би требало да разликува голем број на поими во различни ситуации (да ги препознае предметите, боите, положбата, големината, да разликува да/не) и сл. Секогаш треба да го пофалиме и да го наградиме кога сме задоволни од неговиот одговор.


• Применета анализа на однесувањето (Applied Behavior Analysis – ABA) – претставува комбинација на психолошки и едукативни техники кои се адаптирани според потребите на детето и  основна цел е промена на несаканото однесување. Се применува принципот на наградување на секое позитивно однесување – позитивна поддршка.


• Програма со визуелна поддршка од средината (Treatment and Education of Autistic and related Communication Handicapped – TEECH) –  се заснова на структурирани активности со примена на визуелни методи.


• Социјалните приказни ги креираме посебно за детето, при што се пишуваат одредени ситуации кои треба да му помогнат на детето да ги совлада социјалните интеракции и вештини по пат на општоприфатените правила и напатствија. Бидејќи аутистичните деца учат полесно визуелно, приказните може да содржат цртежи, слики и реални објекти.

За детално читање на овој текст, погледнете на 14-15 стр. во електронското издание на BETTY магазин (ДЕКЕМВРИ 2020).