Железо како неопходен минерал за човековиот организам

спец. д-р Николина Гроздановска
специјалист по медицинска биохемија
и лабораториска медицина

|



Железото е суштински елемент за човековиот организам, бидејќи учествува во широк спектар на метаболистички процеси, вклучително и транспорт на кислород, синтеза на деоксирибонуклеинска киселина (ДНК) и транспорт на електрони. Сепак, затоа што железото може да формира слободни радикали неговата концентрација во телесните ткива мора строго да се регулира, бидејќи во прекумерни количини тоа може да доведе до оштетување на ткивото. Нарушувањата во метаболизмот на железото се меѓу најчестите болести кај луѓето и опфаќаат широк спектар на болести со разновидни клинички манифестации, кои се движат од анемија до преоптоварување со железо и евентуално до невродегенеративни заболувања.

Во човечкото тело железото главно постои во сложени форми врзан за протеини (хемопротеин) како хем-соединенија (хемоглобин или миоглобин), хем-ензими или нехем соединенија (флавин-железо ензими, трансферин и феритин). На телото му е потребно железо за синтеза на протеините за транспорт на кислород, особено хемоглобин и миоглобин и за формирање хем-ензими и други ензими што содржат железо вклучени во трансферот на електрони и оксидо-редуктивните процеси. Хемоглобинот е протеин во црвените крвни клетки одговорен за носење кислород до ткивата од белите дробови. Миоглобинот е протеин кој се наоѓа во мускулите и се користи за складирање  кислород. Голем број на ензими бараат железо како кофактор за нивните функции. Меѓу најзначајните од нив се ензимите вклучени во оксидативната фосфорилација, метаболистичкиот пат што ги претвора хранливите материи во енергија. Цитохром ензимите го врзуваат хем-железото, а некои протеински комплекси во процесот на оксидативна фосфорилација имаат центри на железо-сулфур кои се клучни за нивната функција.

Железото внесено со храната се чува во протеинскиот комплекс наречен феритин. Феритинот формира капсула околу врзаните атоми на железо. Секој комплекс врзува 2000 до 45000 железни атоми. Друг протеин, трансферин, кој се создава во црниот дроб, пренесува железо во крвта на други локации за складирање. Главните локации на складирање железо во телото се црниот дроб, скелетните мускули и ретикулоендотелијалните клетки. Доколку се надмине капацитетот на складирање на овие клетки, железото се таложи во близина на комплекси на феритин-железо во клетките. Овие наслаги се нарекуваат хемосидерин. Железото во хемосидерин не е достапно за клетката. Депозити на хемосидерин може да се најдат во телото по крвавење.

Хомеостазата на железо бара аскорбинска киселина (витамин Ц), која ја стимулира апсорпцијата на железото од храната и помага при навлегување на железото врзано за трансферинот во плазмата. Аскорбинската киселина, исто така, ја стимулира синтезата на феритин, истовремено инхибирајќи ја деградацијата на феритинот и протокот на железо надвор од клетката.

Железото во исхраната се јавува во две форми: хем и нехем. Примарните извори на хем-железо се хемоглобинот и миоглобинот од консумирање месо, живина и риба, додека нехем железо се добива од житни растенија, мешунки, овошје и зеленчук.

ДНЕВНИ ПОТРЕБИ НА ЖЕЛЕЗО

Кај доенчиња потребата за железо ја исполнува она малку железо содржано во мајчиното млеко. Потребата за железо значително се зголемува 4-6 месеци по раѓањето и изнесува околу 0,7-0,9 мг/ден во текот на преостанатиот дел од првата година. Помеѓу 1 и 6-годишна возраст, содржината на железо во телото повторно е двојно зголемена. Потребите за железо, исто така, се многу високи кај адолесцентите, особено за време на периодот на раст. Девојките обично имаат бран на раст пред менархата, но растот не е завршен во тоа време. Кај момчињата има значително зголемување на масата и концентрацијата на хемоглобинот за време на пубертетот. Во оваа фаза побарувањата за железо се зголемуваат на ниво над просечните потреби за железо кај жени со менструација. Просечен возрасен човек складира околу 1-3 g железо во неговото или нејзиното тело. Околу 1 мг железо се губи секој ден преку отпаѓање на клетките од кожата и мукозните површини, вклучувајќи ја и облогата на гастроинтестиналниот тракт. Менструацијата ја зголемува просечната дневна загуба на железо на околу 2 мг на ден кај пременопаузални жени. Зголемувањето на телесната маса за време на растот на новороденчињата и во детството привремено ги зголемува потребите за железо.

ПОСЛЕДИЦИ ОД НЕДОСТИГ НА ЖЕЛЕЗО

Анемија со дефицит на железо е вообичаен вид на анемија – состојба во која крвта нема соодветни здрави црвени крвни клетки. Црвените крвни клетки носат кислород до ткивата на телото. Како што кажува самото име, анемија од дефицит на железо се должи на недоволно железо. Без доволно железо, вашето тело не може да произведе доволно супстанција во црвените крвни клетки што им овозможува да носат кислород (хемоглобин). Како резултат на тоа, железо дефицитната анемија може да предизвика замор и недостиг на здив. Обично може да ја поправите анемијата од недостиг на железо со додаток на железо. Понекогаш се потребни дополнителни тестови или третмани за анемија од дефицит на железо, особено ако вашиот лекар се сомнева дека крвавите внатрешно.

Симптоми

Првично, анемијата со дефицит на железо може да биде толку лесна што останува незабележана. Но, како што телото станува сè повеќе дефицитарно со железо и анемијата се влошува, знаците и симптомите се интензивираат. Знаци и симптоми на анемија со дефицит на железо може да вклучуваат: голем замор, слабост, бледа кожа, болка во градите, забрзано чукање на срцето или отежнато дишење, главоболка, вртоглавица, ладни раце и нозе, воспаление или болка на вашиот јазик, кршливи нокти, невообичаени желби за нехранливи материи, како што се мраз, земја или скроб, лош апетит, особено кај доенчиња и деца со анемија со дефицит на железо.

Ако вие или вашето дете развиете знаци и симптоми кои сугерираат анемија од дефицит на железо, посетете го вашиот лекар. Анемијата од дефицит на железо не е нешто за самодијагностицирање или самолекување. Затоа, посетете го вашиот лекар за дијагноза наместо да земате додатоци на железо на своја рака. Преоптоварувањето на телото со железо може да биде опасно, бидејќи прекумерната акумулација на железо може да го оштети вашиот црн дроб и да предизвика други компликации.

Причини за анемија од дефицит на железо

• Недостиг на железо во вашата исхрана. Вашето тело редовно добива железо од храната што ја јадете. Ако консумирате премалку железо, со текот на времето вашето тело може да има недостиг на железо. Примери на храна богата со железо вклучуваат месо, јајца, зелен лиснат зеленчук и храна збогатена со железо. За правилен раст и развој на новороденчињата и на децата им е потребно железо од исхраната.


• Неможноста да се апсорбира железо. Железото од храната се апсорбира во вашиот крвоток во тенкото црево. Цревно нарушување, како што е целијакија, што влијае на способноста на вашето црево да апсорбира хранливи материи од варената храна, може да доведе до анемија со дефицит на железо. Ако дел од тенкото црево е заобиколен или е хируршки отстранет, тоа може да влијае на способноста да се апсорбира железо и други хранливи материи.


• Губење крв. Крвта содржи железо во црвените крвни клетки. Значи, ако изгубите крв, губите малку железо. Жените со обилни менструални циклуси се изложени на ризик од анемија од дефицит на железо, бидејќи губат крв за време на менструацијата. Бавна, хронична загуба на крв во телото –  од желудочен чир, хијатална хернија, полип на дебелото црево или карцином на дебелото црево – може да предизвика анемија од дефицит на железо. Гастроинтестинално крвавење може да се јави како резултат на редовна употреба на некои лекови против болки без рецепт, особено аспирин.


• Бременост. Без додаток на железо, анемија од дефицит на железо се јавува кај многу бремени жени, затоа што нивните резерви на железо треба да служат за сопствен зголемен волумен на крв, како и да бидат извор на хемоглобин за растечкиот фетус.

Превенција

1. Можете да го намалите ризикот од анемија од дефицит на железо со внесување храна богата со железо како: црвено месо, свинско месо и живина, морска храна, грав, темно зелен зеленчук со лисја (спанаќ), сушено овошје (суво грозје и кајсии), житни растенија збогатени со железо, леб и тестенини, грашок. Вашето тело апсорбира повеќе железо од месото отколку од други извори. Ако изберете да не јадете месо, можеби ќе треба да го зголемите внесувањето храна богата со железо на растителна основа, за да се апсорбира иста количина на железо како и некој што јаде месо.


2. Изберете храна што содржи витамин Ц за да ја подобрите апсорпцијата на железо. Можете да ја подобрите апсорпцијата на железо во вашето тело со пиење сок од цитрус или јадење друга храна богата со витамин Ц во исто време кога јадете храна со висока содржина на железо. Витамин Ц во сокови од цитрус, како сок од портокал, му помага на вашето тело подобро да го апсорбира железото во исхраната. Витаминот Ц се наоѓа и во: брокула, грејпфрут, киви, лиснати зеленчуци, дињи, портокали, пиперки, јагоди, мандарини, домати.

Спречување анемија од дефицит на железо кај доенчиња

За да спречите анемија од недостиг на железо, хранете го бебето со мајчино млеко или со формула збогатена со железо во првата година. Кравјото млеко не е добар извор на железо за бебиња и не се препорачува за доенчиња под 1 година. После 6. месец од животот започнете да го храните бебето со житни растенија збогатени со железо или пире од месо најмалку двапати на ден за да го зголемите внесувањето железо. После една година внимавајте децата да не пијат повеќе од  500 милилитри млеко на ден. Премногу млеко честопати го зазема местото на друга храна, вклучително и онаа богата со железо.

ДИЈАГНОЗА

За да дијагностицирате анемија од дефицит на железо, вашиот лекар може да изврши тестови за:

• Големина и боја на црвени крвни клетки. При анемија со дефицит на железо, црвените крвни клетки се помали и побледи по боја од нормалното.


• Хематокрит. Ова е процент од вашиот волумен на крв составен од црвени крвни клетки. Нормалното ниво е генерално помеѓу 35,5 и 44,9 проценти за возрасни жени и 38,3 – 48,6 проценти за возрасни мажи. Овие вредности може да се променат во зависност од вашата возраст.


• Хемоглобин. Пониско од нормалното ниво на хемоглобин укажува на анемија.


• Феритин. Овој протеин помага во складирање железо во вашето тело, а ниското ниво на феритин обично укажува на ниско ниво на складирано железо.

Доколку вашите крвни анализи укажуваат на анемија од дефицит на железо, вашиот лекар може да нареди дополнителни тестови за да се идентификува основната причина.

ТЕРАПИЈА

За лекување на анемија од недостиг на железо, вашиот лекар може да препорача да земате додатоци на железо. Вашиот лекар, исто така, ќе ја третира основната причина за недостиг на железо, доколку е потребно. Лекарот може да препорача таблети без рецепт за да ги надополни резервите на железо во вашето тело. Вашиот лекар ќе ве извести за точната доза за вас. Железото е достапно и во течна форма за доенчиња и деца. За да ги подобрите шансите вашето тело да го апсорбира железото во таблетите се препорачува:

• Земете ги таблетите на празен стомак. Ако е можно, земете ги таблетите со железо кога стомакот е празен. Сепак, бидејќи таблетите со железо можат да го вознемират вашиот стомак, можеби ќе треба да ги земате таблетите со железо со оброци.


• Не земајте железо со антациди. Лековите кои веднаш ги ублажуваат симптомите на печење во желудникот може да пречат во апсорпцијата на железо. Земете железо два часа пред или четири часа откако ќе земете антациди.


• Земете таблети со железо со витамин Ц. Витаминот Ц ја подобрува апсорпцијата на железо. Вашиот лекар може да препорача земање таблети со железо со чаша сок од портокал или додаток на витамин Ц.

Додатоците на железо може да предизвикаат запек, затоа вашиот лекар може да препорача и омекнувач на изметот. Железото може да го обои вашиот измет во црно, што е безопасен несакан ефект. Недостигот на железо не може да се коригира преку ноќ. Можеби ќе треба да земате додатоци на железо неколку месеци или подолго за да ги надополните резервите на железо во организмот. Општо, ќе почнете да се чувствувате подобро по една недела од лекувањето. Прашајте го вашиот лекар кога треба повторно да ја проверите крвта за да ги измерите нивоата на железо. За да бидете сигурни дека резервите на железо се надополнуваат, можеби ќе треба да земате додатоци на железо една година или повеќе.

За детално читање на овој текст, погледнете на 24-26 стр. во електронското издание на BETTY магазин (АВГУСТ 2021).